Prachtige paddenstoelen

Denk aan paddenstoelen en je ruikt een nat bos. Maar wist je dat paddenstoelen niet alleen onder bomen groeien maar ook op zanderige duinen en open duingrasland? Wie goed kijkt kan in het najaar in het Noordhollands Duinreservaat de meest prachtige en bijzondere soorten aantreffen.

Wat hebben het zandtulpje, de peperbus en de zwartwordende wasplaat met elkaar gemeen? Het zijn alle drie wonderlijk mooie paddenstoelen die in de duinen van het Noordhollands Duinreservaat (NHD) groeien en een voorkeur hebben voor een karig dieet. Dood helmgras, mosjes, kalk, daar houden ze van. Wordt de bodem te rijk, dan verdwijnen deze bijzondere soorten. ‘Dat we ze in de duinen nu steeds meer zien is heel goed nieuws,’ vertelt boswachter Luc Knijnsberg enthousiast ‘en het bewijs dat het natuurbeheer van PWN letterlijk haar vruchten begint af te werpen. In de jaren ‘80 en ‘90 van de vorige eeuw waren veel paddenstoelsoorten hier namelijk zo goed als verdwenen. Als gevolg van de stikstofdepositie die als mest op de bodem inwerkte, was het duingebied dichtgegroeid met struiken en grassen en zag je vrijwel geen paddenstoelen meer. Maar doordat we de afgelopen decennia actief hebben gewerkt aan het creëren van open en dynamische duinen, komt er nu weer van alles op.’

Fotobijschrift: zandtulpje

Fotobijschrift: peperbus

Fotobijschrift: zwartwordende wasplaat

De duinen als ideale voedingsbodem  
Knijnsberg kan het weten, als geen ander kent hij het Noordhollands Duinreservaat en alles wat er in groeit, kruipt en vliegt. Als opgroeiend jongetje in Schoorl ging hij al met de boswachter mee op excursie, die hem dan regelmatig verzocht om niet voor zijn beurt te praten. Want Luc wist toen al heel veel van paddenstoelen, en die voorliefde is in de loop der jaren alleen maar groter geworden. 'Het is zo’n mooi onderwerp,' zegt Luc, 'het verveelt echt nooit. Ik wil graag dat mensen begrijpen hoe belangrijk schimmels voor ons zijn, en waarom we al die bijzondere soorten juist hier in de duinen hebben. Onze duinen zijn echt uniek, niet alleen in Nederland maar ook binnen Europa. Je hebt er allerlei soorten bos, er zijn koude en warme plekken, er is vocht door de zoetwaterbel. Er zijn grijze duinen met helmgrassen en korstmossen, er is de zeereep met stuivend zand en kalkrijke grond. Nergens vind je zoveel verschillende leefgebieden bij elkaar. Dat is zeldzaam, en een ideale voedingsbodem voor de zeldzaamste paddenstoelen.'  

Wat is een paddenstoel?  
Wat zijn paddenstoelen eigenlijk? Geen plantjes of bloemen zoals wel eens gedacht wordt, hoewel sommige paddenstoelen erg hun best doen om daarop lijken. Zo is het zandtulpje net een aandoenlijke miniatuur imitatie van een echte tulp, heeft de kleurrijke wasplaat iets van een orchidee en doet de zeer zeldzame peperbus denken aan een wel heel vreemde zonnebloem. 'Een paddenstoel,' legt Luc uit, 'is in feite het zichtbare deel van een schimmel, het vruchtlichaam. De schimmel zelf leeft onder de grond, of op dood organisch materiaal. De paddenstoel bevat, net als bloemen en vruchten in het plantenrijk, de voortplantingsorganen van de schimmel. Alleen bij een paddenstoel zijn dat geen zaden maar minuscule sporen. Onder de juiste omstandigheden komt een paddenstoel binnen enkele dagen op, spreidt zijn hoed en laat zijn sporen los. Die worden soms tot duizenden kilometers meegevoerd door de wind of meegenomen door insecten, en vormen dan elders binnen een jaar weer nieuwe schimmels. Trouwens, lang niet alle schimmels krijgen paddenstoelen. Het blauwige dons dat op verrot fruit verschijnt, dat zijn ook vruchtbeginsels van een schimmel, dus niet de schimmel zelf, die kun je niet zien met het blote oog. En het stof dat van die bedorven sinaasappel of perzik afkomt, dat zijn sporen.'

Fotobijschrift: rupsendoder

Symbiose met de gastheer  
Schimmels zitten altijd ergens op, of in. Hun meest kenmerkende eigenschap is dat ze een gastheer nodig hebben. Dat kan parasitair zijn, dus ten koste van de gastheer. Leeft de schimmel op dood, organisch materiaal zoals hout of mest, dan verteert de paddenstoel langzaam tot humus. Zit de schimmel in een zieke of beschadigde boom, dan is die ten dode opgeschreven. Er zijn zelfs paddenstoelen die op insecten groeien, de rupsendoder is daarvan een mooi voorbeeld. De sporen nestelen zich op de rupsen van grote nachtvlinders en groeien tijdens de verpopping van de rups uit tot schimmels. Die schimmel leeft van de pop en daar komen dan hele mooie, oranje paddenstoeltjes uit waarvan de sporen weer op zoek gaan naar een nieuwe rups.

Maar er is ook nog een ander, veel poëtischer fenomeen. De schimmel doodt zijn gastheer niet maar leeft met hem samen, in symbiose. Deze mycorrihiza, zoals ze heten, zitten onder de grond en krijgen hun voedingstoffen van bomen en planten. De schimmel levert op zijn beurt aan de plant de voedingsstoffen die deze niet zelf kan maken. Wederzijdse afhankelijkheid dus, waar beide partijen wel bij varen. Zo kan de vliegenzwam niet zonder de berk of de den en vice versa, en leeft de zomereik altijd samen met russula’s of melkzwammen. Er zijn paddenstoelen met een voorkeur voor één bepaalde boomsoort, en er zijn generalisten die het niet zo nauw nemen en zich thuis voelen bij meerdere soorten. Maar liefst negentig procent van alle plantengroei ter wereld leeft op deze manier in symbiose met schimmels en is dus voor haar overleving aangewezen op deze onzichtbare organismen.

Fotobijschrift: violette brandplekbekerzwam

Brandplekpaddenstoelen  
Schimmels kunnen jarenlang ondergronds zitten zonder dat er ooit een paddenstoel naar boven komt. De omstandigheden moeten namelijk wel goed zijn. Niet te droog, en niet te warm of te koud. Een paddenstoel bestaat voor zeventig procent uit vocht en is daardoor zeer kwetsbaar voor weersomstandigheden. Is alles eindelijk naar wens, dan stuurt de schimmel het vruchtlichaam naar buiten. Dat doet hij door draden te vormen met daarop kleine knopjes die uitgroeien tot paddenstoelen. Maar er bestaan ook schimmels die maar een keer in de tien of vijftien jaar boven komen, en er zijn zelfs schimmels die zich nooit laten zien. Totdat er een brand komt. Zoals elke mycoloog weet, verschijnen er na een brand vaak de mooiste paddenstoelen op de getroffen plek. Brandplekpaddenstoelen worden ze genoemd. Het zijn de vruchtlichamen van schimmels die hun gastheer kwijt zijn en zo in een alarmtoestand zijn geraakt. Om te kunnen overleven moeten ze zich voortplanten en komen ze noodgedwongen bovengronds.

Goede indicatoren  
Luc Knijnsburg: 'In het open duingebied staan de allermooiste paddenstoelen. Het zijn soorten die zeldzaam zijn en soms alleen maar in de duinen voorkomen. Samen met een collega zit ik in het meetnet zeereeppaddenstoelen. Dat is de laatste duinenrij voor het strand. Daar staan de paddenstoelen die hoge eisen stellen aan hun omgeving. Ze hebben arme grond nodig, leven op oude helmresten of kunnen alleen in stuivend zand groeien. Je hebt er de zandtulpjes, die zijn echt fantastisch, of aardstersoorten als de peperbus. Dat is een van de meest bedreigde paddenstoelen ter wereld, maar hier komen we hem regelmatig tegen. Ik heb een voorliefde voor deze soorten en vind het erg leuk om ze te monitoren. PWN probeert om een zo groot mogelijke biodiversiteit te waarborgen van soorten die specifiek zijn voor de duinen. Als dat dan lukt, is dat geweldig. Paddenstoelen zijn ook hele goede indicatoren voor de stand van het milieu. De duinen zijn door verzuring en verruiging (het dichtgroeien met grassen en struiken) als gevolg van luchtverontreiniging veel soorten kwijtgeraakt. We doen er nu alles aan om de natuur sterk en gezond te houden. Best een zware kluif, maar beetje bij beetje gaat het vooruit.'

Zelf paddenstoelen zoeken  
Of er ook eetbare of giftige paddenstoelen in de duinen staan? 'Jazeker, sommige paddenstoelen zijn eetbaar maar sommige soorten zijn erg gevaarlijk voor de gezondheid.' Paddenstoelen plukken in de duinen is dus geen goed idee. 'Geniet van de natuur, maar laat het staan,' is Luc’s advies. Zelf geeft hij regelmatig paddenstoelen excursies in de duinen, en hij laat zijn vondsten zien op zijn Instagram en Facebook-accounts. 'Ik probeer daarop die bijzondere en mooie soorten die ik in mijn werk tegenkom onder de aandacht brengen. Het leukste vind ik altijd als mensen zeggen: hé, dat wist ik helemaal niet, dat dat hier alleen in duinen leeft!'

Wil jij de verhalen van Luc en zijn collega’s volgen?  
Zoek op Instagram naar ‘Boswachter PWN’ en vind een groot aantal boswachters die mooie en bijzondere foto’s en filmpjes van hun werk met je delen. Luc Knijsberg is te vinden via @boswachterpwn_luc.