Water in de duinen

Veel mensen vragen zich af: hoe komt het dat het water zo hoog staat in de duinen? En is daar wat aan te doen? Wij vragen het aan waterdeskundige Lucas Borst (hydroloog) en natuurdeskundige Dick Groenendijk (ecoloog), allebei van drinkwaterbedrijf en natuurbeheerder PWN. 

Waarom staan sommige paden onder water? 

Lucas: ‘Iedereen heeft het wel gemerkt: het heeft in de herfst en ook in februari ontzettend veel geregend. Wel twee keer meer dan we gewend zijn. Dat regenwater zakt langzaam de bodem in. In de bodem zit grondwater. Dat grondwater wordt langzaam aangevuld met de regen die is gevallen. Als er veel regen wordt toegevoegd aan het grondwater, stijgt het grondwaterpeil. De hoogte van het grondwaterpeil verschilt per plek. Op de lager gelegen delen kan het grondwater soms zo hoog staan, dat het boven de grond uitkomt. En dat gebeurt ook op plekken waar de paden lopen in het duingebied.’

Hoe weet ik welke paden en routes nog toegankelijk zijn?

Vanwege de hoge waterstanden én het broedseizoen zijn verschillende paden in het Noordhollands Duinreservaat en Nationaal Park Zuid-Kennemerland afgesloten. Onze boswachters informeren bezoekers over de actuele situatie via borden in de duinen. Ook zijn de afgesloten paden per gebied aangegeven op de digitale kaarten hieronder. 

• Nationaal Park Zuid Kennemerland (np-zuidkennemerland.nl)
• afgesloten routes Heemskerk.pdf (pwn.nl)
• Wateroverlast kaart NHD Castricum.pdf (pwn.nl)
• afgesloten routes Bakkum_Egmond.pdf (pwn.nl)
• afgesloten routes Bergen_EgmondNoord.pdf (pwn.nl)
• Wateroverlast kaart NHD Bergen.pdf (pwn.nl)

Bekijk hier ook de ruiterpaden van Bergen, Egmond, Castricum, Bakkum en Heemskerk (pwn.nl)

PWN pompt water van het IJsselmeer naar de duinen om het duinzand als filter te gebruiken in de productie van drinkwater. Kunnen jullie daar niet tijdelijk mee stoppen zodat het waterpeil omlaag gaat?  

Lucas: ‘We pompen alleen water het duin in op enkele kleine locaties, namelijk Icas en DWAT bij Castricum en Ikief in Wijk aan Zee. Dat zijn naar verhouding slechts kleine gebiedjes in de grote en uitgestrekte duinen. Ook pompen we er op die locaties net zoveel uit als we er in pompen, dus netto is dat nul. Als we stoppen met infiltreren van Ijsselmeerwater in de infiltratiegebieden Icas en Ikief in het Noordhollands Duinreservaat, dan vallen die gebieden uiteindelijk droog. Dat heeft dus alleen een lokaal effect; de rest van het duingebied blijft net zo nat. Bovendien hebben we die zuiverende kracht van de infiltratiegebieden hard nodig om Noord-Holland van betrouwbaar drinkwater te voorzien.’

Is het slecht voor de planten en bomen dat ze met hun wortels zo lang onder water staan? Overleven planten en dieren wel in zo’n natte omgeving? En hoe zit het met de grazers in het gebied, hoe houden zij droge voeten? 

Dick: ‘De natuur in de duinen is wel het nodige gewend. De meeste planten en bomen kunnen behoorlijk goed omgaan met wisselende omstandigheden, waaronder droogte in voorjaar en zomer of nattigheid in de winter. Dus in die zin maak ik me niet zo’n zorgen. Lokaal kan het wel zo zijn dat het meer is dan planten of dieren aankunnen. Duindoorns die lang onder water staan bijvoorbeeld, kunnen er soms zo onder lijden, dat ze afsterven en denk ook insecten of muizen die een overwinteringsplek hebben gezocht die nu onder water staat. Voor een deel zullen die dan de nattigheid niet overleven. Maar ook dat hoort bij het natuurlijke duinproces. Voor de grazers is het hoge water geen probleem. Ze kennen het gebied goed, weten waar de droge delen zijn en verhuizen gemakkelijk naar andere plekken in het duin.’ 

Ondergelopen kelders door regenval worden vaak leeggepompt. Waarom doen jullie dat niet in de duinen?  

Dick : ‘We gaan ondergelopen paden niet leegpompen. Het regenwater dat nu valt, zien we als onderdeel van het natuurlijke proces. Het water dat in de winter valt, is ook straks in het voorjaar weer nodig voor de planten, bomen en dieren. Zeker als het een droog en zonnig voorjaar wordt. Net als de natuur zullen we ons als mensen zoveel mogelijk moeten aanpassen aan de veranderende omstandigheden. Daarnaast is wegpompen van water onwenselijk en geen beginnen aan. In een uitgestrekt gebied als de duinen is dit gewoonweg niet mogelijk. ’

Door klimaatverandering krijgen we steeds vaker te maken met extreem weer. Wat doet PWN om hiermee om te gaan? 

Lucas: ‘Al vele decennia lang valt er per jaar steeds een beetje meer regen. Natuurlijk zijn er drogere en nattere jaren, maar gemiddeld is er wel een trend van steeds meer neerslag. Hierdoor gaan de grondwaterstanden in het duin omhoog, op sommige plekken meten we meer dan een meter stijging sinds 1960. Die trend zal de komende jaren en decennia doorzetten. Het KNMI heeft verschillende scenario’s vastgesteld, over hoe het klimaat kan veranderen. Daarmee kunnen we voorspellingen gaan doen naar de effecten op het duin. Hierin speelt niet alleen de totale jaarhoeveelheid een rol, maar ook de toename van extremen: langere droge en langere natte perioden. We zitten nu in zo’n natte periode. We onderzoeken nu hoe in de komende decennia het klimaat en de grondwaterstanden het duingebied gaan beïnvloeden. Zaken waarnaar we kijken zijn bijvoorbeeld of de drinkwaterpompstations last gaan krijgen van hoge grondwaterstanden. Verder kijken we ook welke vegetatie lange droogtes kan doorstaan, waar kansen ontstaan voor juist meer ‘natte natuur’ en wat de invloed van steeds meer neerslag is op de bestaande padenstructuur.’  

Onderstaand de figuren van de jaarlijkse neerslagsom en de winterneerslag van KNMI-neerslagstation Bergen. Uit beiden volgt de langjarige stijgende trend, maar ook dat afgelopen half jaar extreem nat was. 

Afbeelding

Afbeelding

Doordat er veel water op staat, zijn sommige paden niet of nauwelijks te gebruiken zonder natte voeten te krijgen. Soms kun je er nog wel omheen als je een flink stuk van het pad afgaat. Geldt er nu een uitzondering op de toegangsregel dat je op de paden moet blijven? En zo nee, waarom niet?

Dick: ‘In de duingebieden van PWN geldt vrijwel overal dat je als wandelaar of fietser op de paden moet blijven. De hoofdreden daarvoor is om planten en dieren elders in het gebied te beschermen. We snappen dat het logisch is om van het pad af te wijken als het hoofdpad onder water staat. Maar ook nu willen we vragen om wel op de paden te blijven. Juist nu het voorjaar wordt, gaan bijvoorbeeld vogels op zoek naar een plek om te broeden. En precies tijdens de periode van nestbouw en keuze van de nestplek zijn de vogels erg gevoelig voor verstoring. Ook aan kwetsbare planten kan veel schade ontstaan door mensen die buiten de paden droge delen gaan opzoeken. Dus: beweeg mee met de seizoenen, geniet van de schoonheid van het natte duin en doe laarzen aan of neem natte voeten voor lief en blijf op het pad ook nu het zo nat is. Geef planten en dieren de ruimte en laten we met elkaar de natuur gezond houden.’

Kan PWN het grondwaterpeil verhogen of verlagen? En waarom gebeurt dat wel of niet? 

Lucas: ‘Als PWN kunnen we het grondwater in het duin eigenlijk niet beïnvloeden. We zijn verantwoordelijk voor schoon drinkwater en gezonde natuur, maar niet voor de grondwaterstand in het duin. Kijkend naar de huidige hoge grondwaterstanden is het ook goed om met een schuin oog naar vroeger te kijken. Bedenk wel dat het duin vroeger, zo’n 150 jaar geleden, veel natter was. Namen als het Watervlak (bij het zweefvliegveld in het Noordhollands Duinreservaat) herinneren daar nog aan, terwijl het grondwaterpeil daar tegenwoordig normaal gesproken zo’n twee meter onder maaiveld staat. Richting de toekomst zullen we samen met partners als de waterschappen blijven nadenken over de totale waterhuishouding in het duin.’

Is er in het gebied rondom Bloemendaal sprake van een ‘vernattingsstrategie’? Het kabinet kondigde twee jaar geleden aan het grondwaterpeil te willen verhogen door minder water te winnen, te infiltreren en bomen weg te halen. Heeft deze strategie de afgelopen tijd plaatsgevonden? 

Lucas: ‘Nee, in de Kennemerduinen is recent geen sprake van een vernattingsstrategie door middel van grondwaterpeilverhoging of infiltratie. Grondwaterstanden reageren altijd op neerslag. In de winter regent het meer dan in de zomer en verdampt er ook nauwelijks water. Daardoor stijgt het grondwater in de winter en daalt het in de zomer. In oktober 2023 is extreem veel neerslag gevallen; meer dan twee keer zoveel regen dan in een normale winter. Dat effect zag je direct terug in grondwaterstijging. Die was op sommige plaatsen na de overvloedige regenval in oktober al vijftig centimeter hoger. Daar kwam de grote hoeveelheid neerslag van de rest van de wintermaanden (en vooral extreme neerslag in februari) nog eens bij. 

Ook in de duingebieden tussen Wijk aan Zee en Bergen staat heel veel water in de duinen als gevolg van de hevige neerslag. Ook hier is geen sprake van een vernattingsstrategie. De enorme hoeveelheid neerslag heeft tot deze hoge grondwaterstanden geleid. 

De ‘vernattingsstrategie’ van het kabinet is vooral ingegeven door problemen van een daling van de grondwaterstanden in het landelijk gebied. In de duinen is juist een stijgende trend te zien. Dit verschilt komt doordat het watersysteem en watergebruik sterk verschillen tussen duingebied en landelijk gebied.’
 

Wat is de invloed van de ‘natte duinvalleien’ op de grondwaterstand in bijvoorbeeld de Kennemerduinen?

Dick: ‘In mei 2002 is in de Kennemerduinen het onttrekken van water aan de duinen voor drinkwater gestopt. Na het stopzetten van de waterwinning heeft PWN tussen 2002 en 2013 de verdroogde duinvalleien stapsgewijs versterkt door het afplaggen van de voedselrijke bovenlaag (zo’n twintig centimeter). Het doel van deze maatregelen was om de bijzondere biodiversiteit van de duinvalleien weer op gang te brengen. Duinvalleien volgen sinds het stopzetten van de winning in 2002 de natuurlijke schommelingen van het grondwaterpeil tussen zomer en winter. ‘Vernatting’ binnen natuurbeheer betekent niet het verhogen van het grondwater of het inbrengen van water.’  

Komt de wateroverlast in Bloemendaal door het weghalen van bomen in de Kennemerduinen?

Lucas: ‘De grondwaterstanden zijn plotseling gestegen vanaf oktober, vanaf het moment dat de neerslag enorm toenam. Verandering in vegetatie heeft vooral invloed op de verdamping, waardoor je die effecten vooral in de zomer ziet. De neerslag was echt extreem, en viel helemaal samen met de grondwaterstandsstijging. Dat is de oorzaak van de huidige hoge grondwaterstanden.’

Dick: ‘De afgelopen jaren is op een aantal locaties naaldbomen weggehaald in de Kennemerduinen. Dit is voor het laatst gebeurd in 2017-2018 (circa 3 hectare naaldbos in het Heilig Land) en in 2018-2019 (circa 4 hectare bij het Verbrande Huis). Het Heilig Land ligt circa 2 kilometer westelijk van Bloemendaal en het Verbrande Huis ligt ruim 3 kilometer ten noordwesten van Bloemendaal. De afstand tot Bloemendaal, het feit dat het al meerdere jaren geleden is en het feit dat het om een relatief klein areaal aan bos gaat, geven aan dat er geen relatie kan zijn met de huidige wateroverlast.

Verder geldt dat in een aantal seizoenen ook een aantal hectaren droge duindelen zijn afgeplagd. De reden was een sterke uitbreiding van Amerikaanse vogelkers (dat is een invasieve exoot). In totaal is dit circa 26 hectare geweest verdeeld over drie werkseizoenen. Het laatste werkseizoen was 2018-2019 en de afstand tot Bloemendaal bedroeg in alle gevallen meerdere kilometers. Ook hier geldt dat er geen relatie kan zijn met de huidige wateroverlast in Bloemendaal.’ 

Hoe lang verwachten jullie dat het water nog zo hoog staat? Kan het nog gaan stijgen? 

Lucas: ‘In normale jaren begint ongeveer begin april de grondwaterstand in het duin te dalen. Dan regent het minder dan de maanden ervoor en tegelijkertijd komt de vegetatie in bloei. Grondwater wordt dan meer opgenomen en ook verdampt er meer water. De grondwaterstanden blijven dan dalen tot ongeveer september-oktober, waarna de vegetatiegroei stopt en het weer meer begint te regenen. De hoogste grondwaterstanden zien we aan het eind van de winter dus rond februari - maart. Dat verwachten we nu dus ook. Hoe snel de grondwaterstanden dalen is uiteraard wel afhankelijk van de hoeveelheid neerslag in het voorjaar.

In onderstaande figuren zijn de grondwaterstanden van april tot en met maart weergegeven voor alle jaren sinds 1999 bij Bergen en Egmond. In het overgrote deel van de metingen begint de grondwaterstand in de eerste helft van maart te dalen. De grondwaterstanden dalen tot ongeveer september, waarna die weer beginnen te stijgen. 

Afbeelding

Afbeelding